“U bewaart al mijn tranen in een kruik. Hun aantal heeft U opgeschreven in Uw boek.” (Psalm 56:9)
De ironie is tastbaar. Hoe verder we het juk van het met religie doorspekte levens- en gedachtepatroon achter ons laten, hoe meer de geciteerde passage de muzikale en bij uitbreiding culturele tijdsgeest kenmerkt. Want vergis u niet: het afvinken van het voelen op de bucket lists als primaire drijfveer voor cultuurbeleving is helemaal terug. De meer cerebrale, ambachtelijke ‘Bildung’ onder de vleugels van het genie van de artiest heeft plaats gemaakt voor een ongebreideld zoeken naar de allercollectiefste expressie van de allerindividueelste emotie; dit vrij naar grootvorser Peter De Roover, maar dat besefte u al.
Wrecked
De zoektocht naar catharsis in muziek, zowel op grotere, publieke schaal als in de individuele (muziek)beleving is uiteraard niet nieuw. De loutering die Aristoteles al voorhield, is altijd één van de redenen geweest om kunst op te zoeken. Alle niet onterechte scepsis over het idee van emotionele zuivering door en in kunst terzijde gelaten, is het nog steeds veilig om het anno 2021 als een motief voor cultuurbeleving te zien. De relatieve nieuwigheid zit vervat in de vertaalslag van die beleving naar de onophoudelijke drang om ook in het ‘gewone leven’ te streven naar de grote emotie. De reële, genuanceerde en in wezen ongrijpbare emotie is niet alleen naar het achterplan verdwenen, ze is ook verdacht en minderwaardig geworden. Wie niet meedoet aan het aanmoedigen en bewonderen van grote emoties, wordt vreemd bekeken en is stone cold. Jongeren hebben slechts zelden een mindere dag, maar zijn ‘kapót’ of ‘wrecked‘ bij tegenslagen en reproduceren of versterken dat gevoel in elke luister- of kijkervaring (in brede zin). Het is een spiraal die moeilijk te ontvluchten is. Een reële emotie voedt de drang naar (h)erkenning door gelijkgestemden in de vorm van gedeelde cultuurervaringen, die op hun beurt de basisemotie versterken, enzovoort. Erik De Jong waarschuwde jaren geleden al voor de pornografische tendensen van zo’n gedeelde ervaringen, met als case in point de collectieve waanzin naar aanleiding van de staatsbegrafenis van André Hazes.
Uiteraard versterken de hedendaagse media en communicatieplatformen de trend. Kernachtigheid in de boodschap leidt schier automatisch tot uitvergroting, want hoe kan je eenvoudiger méér in minder tekens rammen, dan door élk wóórd té benádrukken. Maar het is geen louter online-gegeven. Denk bijvoorbeeld aan de bijna letterlijke uitvergroting van emoties door Bart Peeters die met een 500-koppig koor in de Lotto Arena ‘Dicht Bij Mij’ zingt. Een goede graadmeter voor de staat van de huidige ‘mainstream’ muzikale beleving is echter nog steeds de commerciële televisie. Eén blik op het culturele aanbod van VTM is voldoende. De onschuldige tristesse van Tien Om Te Zien daargelaten, is het moeilijk het bos tussen Liefde Voor Muziek en andere The Best Ofs (is dit gewoon exact hetzelfde programma, of ligt dat aan ons?) te zien. De grootst gemeenschappelijke deler tussen alle – laat ons zeggen – programma’s met artistieke insteek, is de traan. Wie niet gehuild heeft tijdens Liefde Voor Muziek, is harteloos, of heet Stef Kamil Carlens. Het draait in zulke programma’s niet om de verfrissende uitvoering van een soms bloedeloze song, maar om de sensationele verpakking van het product zelf, of zoals dat nu heet: Christoffs tranen. Wat overigens niet wil zeggen dat dezelfde evolutie niet aan de meer opgewekte kant van het emotionele spectrum plaatsgrijpt. Zelfs als er gelachen en gedanst mág – of beter: moet – worden, is het eigenlijk om tranen met tuiten te huilen. Ik onthoud jullie de desastreuze, maar ongemeen hilarische, beelden van Coco Jr.’s ‘tropische’ passage bij The Best Of niet.
Tu quoque
Het fenomeen beperkt zich echter niet tot de meer low browcultuur. Ook Jason Molina-fetisjisten, Wagnerianen of vroege Cat Power-adepten (Nude. As. The. News.) dwepen met een schijnbaar op maat gemaakt, ‘verantwoorde’ dramatisering die de facto een dure zwelgtechniek vormt, los van de prima muziek zelf. Want wie heeft zich nooit ‘zwakker en magerder’ voelen worden of de benen voelen dubbelklappen bij Jammerlijke Gebeurtenissen in het eigen Grote Leven die nagenoeg perfect vertolkt worden door die ene artiest? Tot op zekere hoogte is er ook geen probleem met zulke zelfkastijding, maar wanneer de onderliggende emotie herverpakt, door de telelens bekeken en weer uitgebraakt wordt, en die emotie daardoor ook aan inflatie onderhevig is, kunnen de persoonlijke en maatschappelijke gevolgen groot zijn. Het niet te onderschatten effect dat pornografie op de beleving van seks heeft, heeft emotionele pornografie op de beleving van emoties.
Dit geldt in overtreffende trap voor de publieke muziekbeleving. Waar publiek ‘rouwen’ een in de regel bij uitstek individualistisch gebeuren is, is iets gelijkaardigs van toepassing op samen naar een live-uitvoering van ‘Hospice’ gaan kijken. De louterende en pijnbeperkende functie die muziekbeleving kan hebben – lees: de afscheiding van dopamine – is een feit, daar gaat het ook niet om. Het projecteren van de gevoelens bij een stervend familielid op een abstracte combinatie van klanken, texturen en tekst is een logische, maar erg persoonlijke handeling die de emotie uitvergroot en mogelijks vermenigvuldigt, gezien de uitdrukking van emoties, ook al zijn de onderliggende bronnen zéér verscheiden, een sterke invloed hebben op het gedrag van omstaanders. Ook toeschouwers die het concert vanuit een meer abstracte hoek bekijken, kunnen dus met een bijzonder slecht gevoel naar huis gaan, en op lange termijn stress en depressieve gevoelens aan de ervaring overhouden. Zo’n emotionele (excusez le mot) ‘besmetting’ hoeft uiteraard niet negatief te zijn, denk bijvoorbeeld aan het verspreiden van enthousiasme tijdens een festivalshow van pakweg The Avalanches. Maar bekijk het vanuit het ‘Hospice’-oogpunt: het gratuit intensifiëren van negatieve gevoelens kan bezwaarlijk de bedoeling van culturele beleving zijn.
Prefab
Deze discussie staat vanzelfsprekend los van de ‘legitimiteit’ van de emotie zelf, laat dat duidelijk zijn. Het projecteren van individuele emoties tijdens bijvoorbeeld een liveshow heeft echter duidelijke spill-over effecten, die meestal onbedoeld zijn, maar wel een reëel effect hebben op andere toeschouwers. Dat effect kan zelfs bijdragen tot de beleving an sich van emoties. Volgens socioloog Stjepan Meštrović leidt de huidige ‘post-emotionele’ samenleving ontegensprekelijk tot een fundamenteel andere beleving van basisemoties, niet omdat we ‘geen emoties meer voelen’, maar omdat we omringd worden door broeihaarden van gefabriceerde emoties die de calibratie van werkelijke emoties bemoeilijkt; infotainment, marketing gericht op consumptie, sensationele immersive experiences, enzovoort. Zie in deze context dan ook de eerdere vermelding van Liefde Voor Muziek. Maar ook de “omg already cryinn“‘s op Instagram, Twitter en Tiktok zijn bij de release – of zelfs de aankondiging – van een nieuwe single van The Kid LAROI, of de recensies van “intrieste, adembenemende of zielsgelukkig makende” albums van middle of the road artiesten met een triest levensverhaal; alles wat prefab emotie vertolkt, maar vooral inflatoir voorstelt, scoort. Anno 2021 is de uitvergroting van emoties een goudstandaard geworden.
Emoties zijn onlosmakelijk verbonden met cultuurbeleving, en dat moet zo blijven. Ik pleit dan ook helemaal niet voor een abstrahering van die beleving. Maar de woorden van Erik De Jong blijven terecht: de soms nodeloze uitvergroting van emoties kan problematisch zijn. Ik zie iedereen dan ook graag bij het volgende concert van Godspeed You! Black Emperor.